Zasada godności człowieka

W nauczaniu Kościoła odnajdujemy dwa argumenty uzasadniające godność człowieka: naturalny i nadprzyrodzony . Godność naturalna wynika z niepowtarzalności człowieka wobec innych stworzeń i rzeczy w świecie. Jest on bowiem osobą, czyli bytem rozumnym, doświadczającym wolności, kierujący się sumieniem, mogącym dokonywać autonomicznych wyborów moralnych. Swoją mądrością podporządkowuje sobie świat materii, ale może zwracać się również ku transcendencji. Argument naturalny uzupełniony jest argumentem nadprzyrodzonym. Ks. bp I. Dec bogatą teologiczną wizję nadprzyrodzonej godności człowieka ujmuje w czterech punktach:

• człowiek obrazem Boga,

• godność człowieka w tajemnicy Wcielenia,

• godność człowieka w tajemnicy Odkupienia

• człowiek zadany Kościołowi

Zatem kategoria godności człowieka jest mocno zakorzeniona w wymiarze religijnym, ale ma swoje liczne odniesienia do rzeczywistości społecznej. Dlatego, jak podkreślone jest tow Kompendium, zasada godności człowieka jest źródłem i inspiracją dla wszystkich innych zasad i wartości życia społecznego. W przywołanej publikacji wnikliwie i opisowo omówiona została kategoria godności człowieka z jej społecznymi implikacjami, przy użyciu opisowych kategorii: jedności, niepowtarzalności, wolności osoby oraz równości osób . Poniżej zostanie zaprezentowany swego rodzaju abstrakt tych rozważań.

Jedność duszy i ciała - w tej krótkie formule zawiera się kwintesencja nauczania Kościoła dotyczącego zagadnienia jedności osoby. Ukazuje ona, że Bożym zamysłem było to, by człowiek stanowił jedność duszy i ciała. Z tego podstawowego faktu wynikają konsekwencje. Człowiek posiada bowiem dwie cechy. Jest bytem materialnym, poprzez ciało złączonym ze światem. Jest również bytem duchowym. Obie te cechy wzajemnie dopełniają się, dzięki czemu człowieka można nazwać osobą stworzoną na obraz Boży z naturalną i nadprzyrodzoną godnością. Na poziomie filozoficznym należy mocno wskazywać opozycje nauczania społecznego Kościoła wobec koncepcji spirytualistycznej z jednej strony i materialistycznej z drugiej. Na poziomie wielkich doktryn społeczno-politycznych ze złożonością i swoistą tajemnicą jedności osoby według dokumentów KNS rozmijają się przed wszystkim idee indywidualizmu i kolektywizmu.

Nauczanie społeczne Kościoła mocno podkreśla wagę wymiaru osoby, jakim jest niepowtarzalność. Człowiek jest bytem jedynym, obdarzonym wolnością, świadomością i rozumnością. Te przymioty dopełnia godność nadprzyrodzona, wynikająca z wyjątkowych relacji z Bogiem. Z powyższych faktów wynikają określone następstwa w życiu społecznym. Nie można bowiem budować społeczeństwa bez poszanowania transcendentnej godności osoby ludzkiej. Dlatego wszystkie instytucje społeczno-polityczne winny szanować każdego człowieka niezależnie od jego miejsca w strukturze społecznej. Jak akcentuje Sobór Watykański II w Konstytucji duszpasterskiej Gadium et spes: ”Porządek zatem społeczny i jego rozwój winien być nastawiony nieustannie na dobro osób, ponieważ od ich porządku winien być uzależniony porządek rzeczy, a nie na odwrót” . Zatem żadne reformy społeczne, ekonomiczne i kulturalne, żaden postęp, a nawet dobro wspólne nie mogą uprzedmiotawiać osobę ludzką.

Wolność jest wartością, która w sposób najpełniejszy pokazuje, że człowiek został stworzony na obraz Boży. Jest dobitną egzemplifikacją miłości Stwórcy do swego stworzenia. Dlatego winna być szczególnie pielęgnowana, słuszne jest zabieganie o nią, zwłaszcza wtedy, gdy jest pogwałcana. Dzięki wolnym wyborom, człowiek może wpływać na swój integralny rozwój jako osoby. W tym sensie – i tylko w tym – jest współtwórcą samego siebie. Wolność nie może być jednak absolutyzowana i rozpatrywana w oderwaniu od Boga. Punktem odniesienia winno być prawo naturalne, które – mówiąc za św. Tomaszem z Akwinu „nie jest niczym innym, jak światłem poznania złożonym w nas przez Boga; przez nie poznajemy, co należy czynić, a czego należy unikać. To światło lub to prawo dał Bóg człowiekowi przy stworzeniu”.

Wolność, choć zindywidualizowana, jest sprzężona zwrotnie z sytuacją społeczną. Uwarunkowania zewnętrzne mają wpływ na wolność jednostki i wymiar moralny jej egzystencji. Zaś osoba, która swojego korzystania z wolności nie wpisuje w porządek moralny, wprowadza dysonans do ładu społecznego.

„Bóg nie ma względu na osoby” (Dz 10, 34-35) - w tym krótkim cytacie z Dziejów Apostolskich wyraża się główna idea nauczania społecznego Kościoła dotyczącego zagadnienia równości osób. Kompendium eksponuje m.in równość w stosunkach międzynarodowych. Uznanie równości ludzi i narodów w ich godności według KNS powinno przybierać charakter globalny. Nie tylko państwo, ale cała wspólnota międzynarodowa winna działać przeciwko nierównościom i zależnościom.

Omówienie istoty zasady godności człowieka pozwala lepiej zrozumieć kryteria formułowania i sedno pozostałych zasad życia społecznego według KNS. Zagadnieniem kluczowym jest umiejętność wyważania pomiędzy dobrem jednostkowym a społecznym. To swoiste napięcie pokazuje Cz. Strzeszewski: „Dobro społeczne dlatego jest zawsze nadrzędne, w tym samym porządku, w stosunku do dobra jednostkowego, ponieważ jest czymś więcej niż sumą arytmetyczną dóbr jednostkowych. Ale równocześnie dobro moralne jednostki ma zawsze pierwszeństwo. Dlatego żadna racja stanu, żaden nawet wysublimowany interes zbiorowości nie może uzasadniać zamachu na podstawowe prawa osoby ludzkiej, na jej wolność i godność (...)”. Powyższa myśl pozwala zrozumieć dlaczego zasada godności człowieka stanowi fundament dla pozostałych zasad.