Sprawiedliwość (społeczna)

Sprawiedliwość najkrócej można zdefiniować jako trwałą wolę oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy .

Jest jedną z tzw. kardynalnych cnót moralnych. Ze względu na szerszy kontekst, jest jedną z podstawowych wartości życia społecznego. Porządkuje trzy najważniejsze relacje społeczne: relacje pomiędzy równorzędnymi podmiotami prawnymi, relacje całej społeczności do poszczególnych członków i relacje członków do całości społecznej . W oparciu o nie filozofowie klasyczni (min. Arystoteles i św. Tomasz z Akwinu) wyróżniali trzy rodzaje sprawiedliwości:

"sprawiedliwość zamienną – dotyczy wymiany między osobami, zwłaszcza wtedy , gdy spotykają się na tym samym poziomie. Omawiane pojęcie odnosi się do idei równości, a przykładem może być wymiana towarów i usług";

sprawiedliwość rozdzielczą – reguluje stosunek wspólnoty do jednostki. Nie jest oparta na idei równości, ale proporcjonalności. Kryterium stanowi dobro wspólne i proporcjonalny wkład poszczególnych jednostek w jego pomnażanie. Należy uwzględniać przy tym ogólne i szczegółowe uwarunkowania społeczne z dostrzeżeniem potrzeb. Zatem dobra winny być rozdzielane nie po równo, ale proporcjonalnie - stosownie do wkładu i potrzeb. Jako przykład można podać podział dochodu narodowego;

"sprawiedliwość legalną – reguluje relacje poszczególnych członków wobec całości społecznej. Jej zadaniem jest określenie obowiązków jednostki, które powinna wypełnić wobec zbiorowości - np. służba wojskowa czy zobowiązania podatkowe".

Opisując sprawiedliwość jako wartość życia społecznego należy wymienić jeszcze jeden typ – sprawiedliwość społeczną. "Jeżeli sprawiedliwość jest cnotą przynależną konkretnemu podmiotowi i jest cnotą społeczną, to sprawiedliwość społeczna jest kategorią obiektywnego dobra moralnego (wartością), która w wyniku odpowiednich zachowań jednostek realizuje się w życiu społecznym" . Głównym celem omawianego typu sprawiedliwości jest regulacja stosunków pomiędzy grupami o różnych, często sprzecznych interesach, opierając je na idei proporcjonalności, ale nieustannie odnosząc do kategorii dobra wspólnego. Nie może być tak, że poszczególni obywatele lub grupy społeczne nie angażują się w pomnażanie dobra wspólnego, ale zanegowaniem wartości sprawiedliwości społecznej jest nadmierne z niego korzystanie i nie dopuszczanie do tego innych. Pius XI podkreślając osobową godność człowieka, przyrównywał społeczeństwo do żywego organizmu, gdzie każda jego, nawet najmniejsza i pozornie mniej ważna część musi być starannie pielęgnowana, by mogła wypełniać funkcje życiowe. Podobnie w społeczeństwie – każdej osobie i nawet najmniejszej grupie społecznej winno zapewnić się możliwość egzystencji i wypełnianie w pokoju swoich funkcji społecznych. Jedynie taka harmonia może zapewnić trwałe ożywienie gospodarcze, ład publiczny i właściwe funkcjonowanie państwa. Nie chodzi tu jednak, jak np. w koncepcji kolektywistycznej, ekonomiczne zrównywanie, ale umiejętne łączenie zasady proporcjonalności z wymogami dobra wspólnego . Jak w przypadku pozostałych zasad i wartości życia społecznego według KNS, postulaty sprawiedliwości społecznej należy odnieść również do stosunków międzynarodowych. Wymogi sprawiedliwości jako cnoty i wartości społecznej trudno przełożyć na konkretne programy społeczno-polityczne. Wskazuje na to min. ks. prof. Tadeusz Borutka:

"Realizacja zasady sprawiedliwości nie jest łatwa. Można zastanawiać się na ile w warunkach współczesnego świata jest to idea utopijna. Możliwość jej zastosowania w praktyce zależy od przemiany ludzkich serc i sumień. Nie może to nastąpić z dnia na dzień. Realizacja tej zasady jest możliwa pod warunkiem, że w praktyce społecznej zostanie pełna prawda o człowieku, a mianowicie to, iż jest on stworzony na obraz Boży(...) Ze względu na dynamizm życia społecznego i jego wzrastającą złożoność sprawiedliwość społeczna jest wciąż raczej aspiracją ludzi i narodów, aniżeli społeczno-historyczną rzeczywistością. Niemniej jako idea wywiera pozytywny wpływ na funkcjonowanie życia społecznego".

Powyższa myśl wskazuje na wymiar teologiczny i moralny ujęcia sprawiedliwości społecznej przez katolicką naukę społeczną. Dlatego też w encyklikach papieskich jest ona najczęściej formułowana jako swego rodzaju moralny apel o stosowanie się do wymogów sprawiedliwości w budowaniu dobra wspólnego. Jan Paweł II bardzo mocno wiąże sprawiedliwość z inną wartością życia społecznego, która będzie przedmiotem rozważań kolejnego podrozdziału – miłością społeczną . Bez tego powiązania może okazać się, że sama sprawiedliwość może być nie wystarczalna, a nawet ulegać samozaprzeczeniu ze względu na jej partykularne, jednostronne lub zideologizowane interpretowanie.